1956
Sześć godzin dziennie poświęca na pisanie. Pracuje nad nową powieścią, La Pornografia, którą ukończy w lutym 1958 roku.
|
« „Powieść” (moje utwory trudno nazwać powieściami) źle mi się pisze. Język jej, zbyt sztywny, paraliżuje mnie. Obawiam się, że wszystko co napisałem dotąd – już ze sto stronic – jest okropnym świństwem. Nie jestem w stanie tego ocenić, bo w długim obcowaniu z tekstem zatraca się wyczucie, ale lękam się... coś mnie ostrzega... Czy więc trzeba będzie wywalić wszystko do kosza, całą wielomiesięczną robotę, zacząć od początku? Boże! A jeśli straciłem „talent” i już w ogóle nigdy nic... »
Dziennik, 1956 |
Jego sytuacja materialna poprawia się. Dostaje stypendium z Paryża, z Kongresu Wolności Kultury w Nowym Jorku i Radia Wolna Europa. Kupuje maszynę do pisania firmy Remington.
W maju rozpoczyna pracę nad francuskim przekładem Ferdydurke z Rolandem Martin, dziennikarzem i tłumaczem mieszkającym w Buenos Aires. Przekład ten zostanie wydany pod pseudonimem „Brone” w 1958 roku.
|
« W Argentynie Gombrowicz miał mało okazji, żeby mówić po francusku. Cechowała go dobra wymowa i pogłębiona znajomość języka. Jego francuski był trochę „zardzewiały”. Trafiały się słowa, których nie rozumiał. Musiałem mu tłumaczyć ich znaczenie, dając przykłady. Nie przepuszczał ani jednego słowa, którego nie pojmował. Najpierw ja sam robiłem brulion, tylko na podstawie hiszpańskiego tłumaczenia. Oddawałem to Gombrowiczowi. Potem się spotykaliśmy. Dzielił się ze mną szczegółowo swoimi uwagami, zastrzeżeniami, wątpliwościami. »
Roland Martin, Gombrowicz w Argentynie Rity Gombrowicz |
W lipcu Mundo Argentino, pismo redagowane przez Ernesto Sábato, publikuje Filiberta dzieckiem podszytego.
Od początku roku sytuacja polityczna w Europie Wschodniej ulega zmianie. W Polsce odwilży towarzyszy nadzieja na liberalizację życia kulturalnego.
Gombrowicz i inni pisarze emigracyjni dostrzegają pewien wyłom w ideologicznym uścisku, w jakim znajdował się kraj. Dla niektórych będzie to okazja do powrotu, dla innych – jak w przypadku Witolda Gombrowicza – możliwość legalnego drukowania dzieł w Polsce.
Podczas gdy Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie zabrania „wszelkiej współpracy z instytucjami kontrolowanymi przez władze totalistyczne”, Gombrowicz podpisuje kontrakt z wydawcami krajowymi na wydanie Ferdydurke i Trans-Atlantyku oraz Iwony, księżniczki Burgunda et Ślubu.
Koniec roku w Necochei u Dusia Jankowskiego, gdzie spędza dwa miesiące, potem w Goya i Mar del Plata. Intensywnie poświęca się pisaniu.
1957
W maju nakładem Kultury w Paryżu wychodzi pierwszy tom Dziennika (1953-1956). W Polsce dzieło to nie będzie publikowane aż do roku 1986, kiedy ukaże się w wersji lekko ocenzurowanej.
Na fali liberalizacji życia politycznego w Polsce ukazują się Ferdydurke (PIW, Warszawa), Trans-Atlantyk, i Ślub (Czytelnik, Warszawa) oraz zbiór opowiadań pt. Bakakaj (Wydawnictwo Literackie, Kraków), czyli poszerzone wydanie przedwojennego zbioru Pamiętnik z okresu dojrzewania. Pamiętnik z okresu dojrzewania.
|
« Brat mój mi pisze z Kraju, że kilka teatrów chce wystawić „Iwonę”, a także iż istnieje możliwość wystawienia „Ślubu”. Oni tam uważają, że ja koniecznie muszę wstąpić do tamtejszego Zaiksu, gdyż inaczej nie będę mógł skutecznie się bronić przeciw rozmaitym nadużyciom. »
List do Jerzego Giedroycia z 7 III 1957 |
W listopadzie dochodzi do światowej premiery Iwony, księżniczki Burgunda w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Inne projekty teatralne nie zostały zrealizowane.
Gombrowicz kończy francuskie tłumaczenie Ferdydurke które przesyła Konstantemu Jeleńskiemu. W Paryżu François Bondy publikuje w piśmie Preuves pochwalny artykuł na temat powieści, który przekona Maurice’a Nadeau do wydania całej książki w następnym roku, w kolekcji «Les Lettres Nouvelles».
Przez cały rok pracuje nad La Pornografia. Pierwszy wyjazd do Tandilu, dokąd często będzie wracał i gdzie zdobędzie nowych, młodych przyjaciół.
|
«Tandil wygląda stąd, z góry, jak oblężony prehistorią – potrzaskanymi górami z kamienia. W słońcu, drzewach i kwiatach, spożyłem rozkoszne śniadanko. Ale czuję się niepewnie, obco, dolega mi to życie nieznane... »
Dziennik, 1958 |
|
« 4 lutego br. (58) skończyłem „Pornografię”. Tak sobie tymczasowo to nazwałem. Nie gwarantuję, że tytuł się utrzyma. Nie spieszę się z wydaniem. Za dużo moich książek ukazało się ostatnio w druku. »
Dziennik, 1958 |
Koniec stycznia, Iwona, księżniczka Burgunda ukazuje się w Polsce, ale od lutego wystawiający ją Teatr Dramatyczny musi przerwać spektakle. W maju Witold dowiaduje się z listu brata Janusza, że jego dzieła są ponownie zabronione.
En mai, Witold Gombrowicz apprend par une lettre de son frère Janusz que son œuvre est de nouveau interdite en Pologne, où le régime se durcit.
Cztery pierwsze miesiące roku spędza w Tandilu, gdzie poznaje młodych przyjaciół: Mariano Betelú (Flor di Quilombo), Jorge di Paola (Dipi) i Jorge Vilela (Marlon).
W marcu zostaje wysłany do klinki z powodu pierwszego groźnego ataku astmy.
|
« W Tandilu jestem najznakomitszy! Nikt nie może równać się ze mną! Ich jest siedemdziesiąt tysięcy – siedemdziesiąt tysięcy podlejszych... Obnoszę głowę moją, jak lampę... »
Dziennik, 1958 |
|
« Witoldo zachował się jak formalista, z dystansem i sarkastycznie. Był chudy, miał na sobie ciemną marynarkę, jaką się dawniej nosiło, w biały cieniutki prążek i krawat w złym gatunku. Nigdy więcej nie widziałem go w tym stroju. Później przeważnie chodził w starym palcie od deszczu, na głowie w Tandilu nosił czapkę, a w Buenos Aires kapelusz. Na stoliku leżała fajka i inhalatorek przeciw astmie. »
Mariano Betelú, Gombrowicz en Argentine de Rita Gombrowicz |
Od maja do października, słaby i zmęczony, odpoczywa w Santiago del Estero.
|
« Niedziela. Piękności, tam wzejdziesz, gdzie cię posieją! I będziesz, jaką cię posieją! (Nie wierzcie w piękności Santiago. To nieprawda. To przeze mnie wymyślone!) Poniedziałek. Słońce oślepiające i kolorowe, jakby przez witraż przepuszczone, zdawałoby się, że oto nasyca barwą przedmioty. Blask i cień. Niebieskość natrętna nieba. Drzewa obciążone złocistymi i ogromnymi „pomedos”, kwitnące czerwono... żółto... Ludzie chodzą bez marynarek. »
Dziennik, 1958 |
W Santiago redaguje Historię , pierwszą wersję tego, co później będzie znane pt. Opéretka. Kontynuuje pisanie dziennika, wprowadza doń swego sobowtóra.
W październiku ukazuje się francuska Ferdydurke, w tłumaczeniu «Brone’a» (Gombrowicz i Roland Martin), z przedmową K. Jeleńskiego.
Po powrocie do Buenos Aires nagrywa fragmenty Dziennika dla sekcji polskiej Radia Wolna Europa, dla której pisze także Wędrówki po Argentynie i Wspomnienia polskie - nigdy jednak nie zostaną wykorzystane w radio. Zapis audycji odnaleziono i opublikowano po śmierci Gombrowicza.
1959
Rok rozpoczyna i skończy w Tandilu (to już piąty pobyt). Gorąc, zaniepokojony kryzysem ekonomicznym w Argentynie. Myśli nawet o przeniesieniu się do innego kraju.
Gombrowicz inwestuje pisarskie dochody w maszynę do produkcji plastikowych figurek, czym zajmuje się zaprzyjaźniona Maria Świeczewska. Pomaga finansowo rodzinie w Polsce i funduje stypendium dla Mariano Betelú.
W kwietniu zostaje nominowany do francuskiej nagrody dla najlepszego pisarza zagranicznego. Ostatecznie dostanie ją Lawrence Durell.
Rośnie zainteresowanie dziełem Gombrowicza wśród wydawców włoskich, amerykańskich, angielskich i niemieckich. We wrześniu podpisze umowę na wydania amerykańskie z Harcourt Brace na Ferdydurke.
Po zredagowaniu Wędrówek po Argentynie rozpoczyna pisanie, ponownie dlar Radia Wolna Europa, Wspomnień polskich, które ukończy na wiosnę 1961 r.
|
« Śpiewam sobie i muzom, tak – ale, śpiewając, tkwię w was i muszę wywalczyć sobie, określić, ustalić miejsce w społeczeństwie. Nie zaszkodzi więc jeśli bocznymi drzwiami wprowadzę was za kulisy mego teatru – i temu właśnie służy „Dziennik”. »
Wędrówki po Argentynie |
Kontynuuje pracę nad Dziennikiem, który Kultura regularnie publikuje na swoich łamach. W tym roku napisze o Lechoniu oraz ręce kelnera z kawiarni Querandí.
Pismo Preuves publikuje fragmenty Dziennika, poprzedzone artykułem Konstantego Jeleńskiego: «Witold Gombrowicz ou l’immaturité adulte». Gombrowicz przesyła Jeleńskiemu rękopis Pornografii, którą ten przyjmuje z entuzjazmem. W październiku Giedroyc zaproponuje wydanie powieści w Kulturze.
Latem, w Kielcach umiera w wieku 89 lat matka Gombrowicza. Witold prosi siostrę Renę, o zniszczenie ich korespondencji.
|
« Co do Matki, to, jak pisałem do Reny, zadała mi ona wiele straszliwych męczarni swoją fatalną formą (chyba nie mnie tylko) – ale ja właśnie mniej mam powodów do skarg, gdyż to zapewne wyczuliło mnie pod względem artystycznym. Tak czy owak Matka była najsilniejszym czynnikiem kształtującym naszą psychikę. »
List do brata Janusza, 9 VIII 1959 |
Regularnie słucha muzyki, kupuje nowe płyty, naprawia gramofon. Beethoven oraz inni kompozytorzy XIX i XX wieku są jego inspiracją.
|
« Muzyka mi zjada ze dwie godziny dziennie – wylazłem z kwartetów, aby zanurzyć się tyleż w Schönbergu czy Bartóku, ile w Brahmsie, Debussym etc., to bardzo pouczające. »
List do siostry Reny, 1960 |
W styczniu tworzy III akt Historii (pierwsza wersja Operetki).
Wciąż pisze Dziennik oraz teksty dlar Radia Wolna Europa.
W czerwcu, nakładem paryskiej Kultury, ukazuje się polskie wydanie La Pornografii. W tym samym czasie Gombrowicz podpisuje umowę z paryskim wydawcą Julliardem na francuskie tłumaczenie tej powieści.
We wrześniu Ferdydurke
|
« Przechadzka po mieście schludnym, o dziwacznych balkonach i ludziach pogodnych. Montevideo. Tu jeszcze króluje dawna przyzwoitość, wyświęcona z wielu innych obszarów Południowej Ameryki. Twarze życzliwe, ubrania dostatnie, plaża o 20 minut autobusem, żyć nie umierać! A gdybym się przeniósł tutaj na stałe? »
Dziennik, 1960 |
W listopadzie François Bondy, redaktor Preuves, odwiedza go w Buenos Aires.
|
« Bondy należy chyba (mało go znam) do ludzi, których siła polega na nieobecności: on zawsze jest gdzieś poza tym, co robi, choćby jedną nogą gdzie indziej, mądrość jego jest mądrością cielęcia, które dwie matki ssie. »
Dziennik, 1961 |
1961
W styczniu siostra Irena (zwana Reną) umiera w Radomiu na atak astmy. Na prośbę Witolda, zniszczyła ich korespondencję, którą brat uważał za «zbyt intymną».
Począwszy od kwietnia pracuje nad Kosmosem, który ukończy w grudniu następnego roku. Podczas pracy towarzyszy mu muzyka Mozarta.
Nadal pisze Dziennik, opisuje na przykład swoją relację z Bruno Schulzem. Skarży się, że przeglądanie francuskiego przekładu Pornografii w tłumaczeniu Jerzego Lisowskiego odciąga go od pracy.
W styczniu Ferdydurke ukazuje się w Londynie, a w kwietniu w Nowym Jorku, w przekładzie Erica Mosbachera. W sierpniu zaś powieść ukazuje się we Włoszech, w tłumaczeniu Sergio Miniussi.
Pod koniec roku ukazuje się w Niemczech Dziennik 1953-1956, w tłum. Waltera Tiela. W tym wydaniu Gombrowicz wprowadził pewne zmiany dotyczące Heideggera, według sugestii wydawcy.
|
« Postaraj się zrozumieć, jakie znaczenie ma dla artysty radość, dobry nastrój, poczucie humoru, ironia itp., itd., wszystko to, co oznacza NIEZALEŻNOŚĆ artysty wobec świata, i, co za tym idzie, jego ZWYCIĘSTWO. Im bardziej będziesz DZIECINNY, tym bardziej zwycięski, im bardziej POWAŻNY (w znaczeniu światowym), tym bardziej przegrany . »
List do Mariano Betelú, z dn. 19 XI 1960 |
1962
Rok zdominowany przez pracę nad Kosmosem publikacja pierwszych fragmentów powieści w majowym wydaniu Kulturii.
Kultura – Instytut Literacki publikuje drugi tom Dziennika 1957-1961.
La Pornografia ukazuje się we Francji i we Włoszech.
Ferdydurke wychodzi w Holandii w tłumaczeniu Willema A. Maijera. W maju nominowany do francuskiej nagrody Formentora.
Czyta dużo Sartre’a, jego książki przysłał mu Paryża Giedroyc.
|
« Ten Sartre mnie już od dawna doskwiera, bo tam dziwnie pomieszane rzeczy niezwykłej wagi i aktualności z przedziwnym abstrakcyjno-kartezjańskim nonsensem, który notabene mocno trzyma się na nogach jako „ontologia fenomenologiczna”. Bardzo mnie cieszy, że będę miał „L’Etre et le Néant” po francusku, bo kartezjański tekst nie ze wszystkim mi odpowiada. To nader świetna głowa i dawno powinni mu dać Nobla chociażby za to, że chciał skombinować Hegla z Husserlem w sposób zaskakujący. Ale coś w tym wszystkim podejrzanego. »
List do Jerzy Giedroyc, z 16 VIII 1962 |
En octobre, Witold Gombrowicz assiste sur un strapontin au congrès du Pen Club à Buenos Aires.
|
« Madariaga, Silone, Weidlé, Dos Passos, Spender, Butor, Robbe-Grillet itd. – wszyscy oni w Buenos Aires, zaproszeni przez tutejszy Pen-Club. Sesje trwały z pięć dni i były wierceniem dziury w brzuchu na tematy: Słowo, Pisarz, Kultura, Duch itd., jak zawsze. »
Dziennik, 1962 |
28 marca dochodzi do zamachu stanu na argentyński rząd Frondiziego. Kryzys polityczny, liczne strajki.
Od lutego do grudnia siedzi w Buenos Aires. Zimno, choruje, myśli o przeniesieniu się do Barcelony z powodu klimatu łagodniejszego dla astmatyków. Kawiarnia Fregata staje się w tym czasie jego centrum dowodzenia, tam pracuje nad Kosmosem i spotyka się ze znajomymi.
1963
Spędza dwa miesiące w Piriápolis przepisując Kosmos,wciąż pracując nad Dziennikiem grając w szachy w barze San Sebastián.
28 lutego otrzymuje telegram z zaproszeniem z Fundacji Forda na spędzenie roku w Berlinie jako «writer in residence». Przyjmuje propozycję.
Po powrocie z Buenos Aires otrzymuje z Londynu depeszę informującą o przyznaniu mu nagrody Wiadomości, polskiego pisma emigracyjnego, które dotąd pozostawało mu wrogie.
W Paryżu Jadwiga Kukułczanka kończy francuskie tłumaczenie Ślubu.
W marcu szykuje się do wyjazdu do Europy. Rozdaje książki i płyty, odnawia garderobę, żegna się z polskimi i argentyńskimi przyjaciółmi.
8 kwietnia dociera na transatlantyku Federico Costa do Cannes. Jeszcze nie wie, że już nigdy więcej nie zobaczy kraju, który uznawał za swoją drugą ojczyznę.
|
« Kiedy wstępowałem na pokład Federico w Buenos Aires, miałem za sobą 23 lata 226 dni Argentyny (obliczyłem), a ze sobą, w walizce, skrypt nieukończonej powieści, „Kosmosu”. »
Testament. Rozmowy z Dominique de Roux |
