« Popadłem w rodzaj drżącego zdziwienia, że usta nie mające nic wspólnego, mają jednak coś wspólnego, ten fakt mnie oszałamiał i zwłaszcza pogrążał w niewiarygodnym jakimś roztargnieniu – to było przesycone nocą, jakby skąpane we wczorajszym, mroczne. »
Gombrowicz widział w Kosmosie powieść o kształtowaniu się rzeczywistości, rodzaj policyjnego sprawozdania z tego fenomenu.
|
« Chropowatość? Sztuczność? To mówią ci, co nie zauważyli, że „Kosmos” nie jest zwykłą powieścią, która opowiada jakąś historię – dajmy na to – tragicznej miłości. Ta powieść jest o samym stwarzaniu się tej historii, o stwarzaniu się historii, o stwarzaniu się rzeczywistości, o tym jak ona niezdarnie, kulawo, rodzi się ze skojarzeń naszych... jakżeby takie formowanie nie miało wywołać zgrzytów, oporów, fałszów, co chwilę niezdarna konstrukcja zapada się w chaos. „Kosmos” jest powieścią, która sama się stwarza, podczas pisania. »
Testament. Rozmowy z Dominique de Roux |
Powieść rozpoczęta w Buenos Aires w lutym 1961 oku, została ukończona w Vence w grudniu 1964 roku.
Opublikowana została w 1965 roku przez emigracyjny Instytut Literacki Jerzego Giedroycia w Paryżu.
Kosmos został wydany w Polsce w 1986 roku, jako tom V Dzieł (Wydawnictwo Literackie, Kraków).
Pierwsze wydanie powieści w języku obcym to tłumaczenie na francuski z języka polskiego, autorstwa Georges’a Sédira, opublikowane w 1966 roku przez Maurice’a Nadeau w kierowanej przez niego serii «Les Lettres nouvelles» wydawnictwa Denoël.
Inaczej niż zazwyczaj, Gombrowicz nie wprowadził żadnych poprawek do tekstu przy okazji tego tłumaczenia.
Kosmos został uhonorowany przez jury międzynarodowej nagrody literackiej Prix Formentor w maju 1967 roku (dwa lata przed śmiercią pisarza).
« Znów powiedziałem mu: - Berg..., ale ciszej, ale spokojniej, i nie omyliły mnie przeczucia, spojrzał na mnie z uznaniem, strzepnął, mruknął:
- Bergum, bergum, z pana, widzę, bembergowiec! »
Jedna z głównych postaci Kosmosu, właściciel pensjonatu rodzinnego Leon Wojtys, bawi się językiem i wymyśla tajemnicze słowa, takie jak właśnie ów „berg”. Cytuje przysłowia, latynizuje niektóre słowa. Zdaniem tłumacza tej książki, Konstantego Jeleńskiego , jest to pastisz „języka stetryczałego, stetryczałej polszczyzny” .
Utwór Niedole zakopiańskie, który ukazał się w 1938 roku w piśmie Czas, a następnie wszedł do tomu Varia I. Czytelnicy i krytycymożna uznać za zapowiedź tej powieści.
« Szczególne. Powieszony ptak. Powieszony wróbel. Ta ekscentryczność krzyczała tutaj wielkim głosem i wskazywała na rękę ludzką, która wdarła się w gąszcz – ale kto? Kto powiesił, po co, jaki mógł być powód? »